YOKB’ANIL KOMULNAJIL
A Tayneb’al k’al K’uhanb’al Q’anub’al Mayab’ max tz’unchaji yuj jantaq heb’ maktxel chi ilchaj b’ay tx’otx’ Xe’q’aq’ k’al b’ay sk’akpakil tx’otx’ najat konob’ tol lanan yaqon heb’ skolwal yin watx’nen aj mitx’q’ab’ej b’ay konob’al Mayab’. Ipan tonwal yok mulnajil yetoq heb’ cham itz’at nab’al yin juntzan skuyojal b’eyb’alej, q’anej, k’al yin ch’en k’exk’ex ch’en yet watx’ chi yun kochaj payxataxil nab’alej. Jun mulnajil ti’, tol hoq yi’ yib’ nan xol heb’ yojtaqnej q’anej kax tol yochwan sk’ul tol hoq iptzej aj yaxial pixan tx’oq tx’oq q’anub’al chi ilchaj yul tx’otx’ Xe’q’aq’. Yul koq’ab’ ayok sq’inal, skawil kob’eyb’al, yujtu xin, jun awte’b’al b’ay maktxel chi ochen kolwaj yaqon sb’eqanil yiptzej aj icham nab’alej yet konob’ Mayab’.
B’ay jantaq heb’ maktxel mayal ya’ skolwal yin jun mulnajil ti’, miman tzaloqk’ulal yujtol maneqna’ k’al jelanil heb’ lanan tx’oxon eloq palta tol ipan yiptzej aj heb’ pixan konob’ yetoq q’anej yin b’aytal lana kawxi mitx’q’ab’ej hoq q’anlay yullaq yatutal kuyoq, b’aytal chi illay heb’ ek’om k’al sataqtoq yajaw. Tay lajan pax k’al chi yun tx’oxon aj sb’a koq’anub’al k’al kob’eyb’al xol nan mimeq konob’. Tixton ti’ xin, a kajlub’, a b’eyb’al, k’al yip’ a nuq’ chi tx’oxlay eltoq nan konob’.
Kaw yowalil hoq lajanb’i masanil b’ay anima mawal axka heb’ lanan yilon yayilal ma kawxinaqil yuj k’am chi uj yuj q’anej, tol chi uj yalon yet yetoq st’i, chi uj kuyoni, chi uj tz’ib’on aj sq’anej axka yul snab’al yin b’eqanil. Yelxak’al yali palta hojtaqxa tol ek’b’anxa okanwinaq ok'al(500) ab’il b’aytal max koli yuchlay lajwoq snab’al heb’ cham komam jichmam yuj xiwilal, kamich, k’al owal. Yet max jayok heb’ cham kaxhlan winaq koxol, pilan wal max yun jantaq b’eyb’alej yet heb’ ajkaw ajkonob’ yuj heb’ cham. Yili’ k’altaq, max ok mimej b’ilk’ulal, k’usil yin sk’amichal koq’anej k’al kob’eyb’al yet jun tzan k’uhalil tu’. Yujwal jun ti’, xan man b’ejan kok’ul hoq jilon syayilal juneloqxa yet skonob’al Mayab’. Tol hoq yiq yib’ kaxoq xumakli yin skayelal.
TX’OXB’ANIL
A Tayneb’al k’al K’uhanb’al Q’anub’al Mayab’ max tz’unchaji yuj swatx’ilal yet heb’ konob’ tol ay skawxinaqil yin q’anej tol k’am chi uj yuj mawal axka heb’ chi yintaqlayne’ el yuj tx’otx’ miman konob’ Estados Unidos. Jun mulnajil ti’, tol a hoq tx’oxon el jantaq q’anub’al chi allay yuj konob’ Mayab’ yet watx’ chi yun yion syib’ k’al txolil tzet hoq yun yajkan sb’isil yuj heb’ chi q’anon q’anej yullaq yatutal kuyoj k’al b’ay junoqxa maqanil mulnajil. A yatutal ti’ej MasterWord chi sayon b’aytal hoq k’uhlay jantaq q’anej yet watx’ sub’oj chi yun yilchaji kax tol hoq txekloj nab’alej b’ay heb’ konob’ ipan sk’uyon q’anej. Max kawxi b’aytal hoq ilchaj aj junjun tuqan q’anej chi q’anlay sataqtoq yajaw k’al b’ay chi illay ek’om. Yowalil tol a heb’ ajkaw ajkonob’ Mayab’ hoq mulnaj yib’antoq jun mulnajil ti’ yet watx’ akaw heb’ hoq yib’tz’en aj heb’ syib’al, syaxilal xe’ ti’ej jichmamej. Mawal axka heb’ tolto chi ek’ol b’ay tx’otx’ najat konob’ Estados Unidos ma jantaq maktxel tol ay skuyoj yin q’anej k’al heb’ tol lanan kuyon junoq q’anub’al Mayab, tol hoq tz’aqloq mulnajwom yin masanil, yamita yul smaqb’ej tx’otx’ Estados Unidos ma tx’otx’ kokonob’ Xe’q’aq’,tol hoq txekloq aj yin junk’al sb’isil tx’ox tx’ox ti’ej chi allay yul tx’otx’ kokonob’ Xe’q’aq’ kax tol yetok heb’ ajkaw ajkonob’ Mayab’. Yet lanan toq ch’ib’ jun komulnajil ti’, lananxa nanon konab’al yin tzetoq yun yok tz’aqil axka mimeq q’anej chi q’anlay yuj heb’ cham yajaw k’al b’ay illay ek’om yetoq k’apax q’anej chi q’anlay yuj ch’en k’exk’ex ch’en, k’al b’ay chi k’uhlay tumin, yetoq b’ay yatutal kuyoj.
A yatutal ti’ej MasterWord chi sayon b’aytal hoq k’uhlay jantaq q’anej yet watx’ sub’oj chi yun yilchaji kax tol hoq txekloj nab’alej b’ay heb’ konob’ ipan sk’uyon q’anej. Max kawxi b’aytal hoq ilchaj aj junjun tuqan q’anej chi q’anlay sataqtoq yajaw k’al b’ay chi illay ek’om. Yowalil tol a heb’ ajkaw ajkonob’ Mayab’ hoq mulnaj yib’antoq jun mulnajil ti’ yet watx’ akaw heb’ hoq yib’tz’en aj heb’ syib’al, syaxilal xe’ ti’ej jichmamej. Mawal axka heb’ tolto chi ek’ol b’ay tx’otx’ najat konob’ Estados Unidos ma jantaq maktxel tol ay skuyoj yin q’anej k’al heb’ tol lanan kuyon junoq q’anub’al Mayab, tol hoq tz’aqloq mulnajwom yin masanil, yamita yul smaqb’ej tx’otx’ Estados Unidos ma tx’otx’ kokonob’ Xe’q’aq’,tol hoq txekloq aj yin junk’al sb’isil tx’ox tx’ox ti’ej chi allay yul tx’otx’ kokonob’ Xe’q’aq’ kax tol yetok heb’ ajkaw ajkonob’ Mayab’. Yet lanan toq ch’ib’ jun komulnajil ti’, lananxa nanon konab’al yin tzetoq yun yok tz’aqil axka mimeq q’anej chi q’anlay yuj heb’ cham yajaw k’al b’ay illay ek’om yetoq k’apax q’anej chi q’anlay yuj ch’en k’exk’ex ch’en, k’al b’ay chi k’uhlay tumin, yetoq b’ay yatutal kuyoj.
K’OCHWAN
Tzet hoq yun txekloq aj q’anub’al Mayab’ nan xol mimeq konob’
A Teyneb’al k’al K’uhanb’al Q’anub’al Mayab’ chi sayon syiqb’ej yatutal ti’ej MasterWord yin yilontoq skawxinaqil ti’ej ichmamej kax hoq sayon tzet chi yun kolwaj yin. A k’apax jun wajanil mimeq konob’ max tz’unun aj jun tx’an latz’an un b’aytal chi yaq yokob’al axka jantaq ti’ej kax toq chi q’inlayi, taynelayi k’al saylay watx’ilal yet hoq xumakli. Yochwan konab’al, tol hoq ok tx’oxb’anil kob’eyb’al k’al jantaq swatx’ilal chi yaq xol masanil konob’. Xiwil anima man ojtaqnej tol ikis ek’ q’anub’al Mayab’ b’ay junjun pakil tx’otx’ yib’an q’inal ti’. Puch anima chi na’ tol k’amxa b’ay chi q’anlay juntzan ti’ej ti’, palta tol yochwan tol hoq illay koq’anej yet watx’ chi yun yajkan sb’isil koti’. Yamita b’ay tx’otx’ Coban, Xe’q’aq’ ma tx’otx’ Houston, TX, a skonob’al Mayab’ ipan wal q’anon heb’ sq’anub’al yin txolil xolaq mulanjil, yetoq ch’en ch’en k’exk’ex ch’en, k’al b’ay yatutal kuyoj.
Saylay kolwal k’al jun jelq’ab’
Yetoq yion sb’a jun mulnajil yin jelq’ab’ ti’, a yatutal ti’ej MasterWord yetoq yib’al hoq sayon tzetoq yun mulnaj nan xol junjun wajanil konob’ chi ilchaj yul tx’otx’ najat konob’ Estados Unidos k’al yetoq tx’otx’ kokonob Xe’q’aq’. Yin jun b’ulan hoq yion sb’a juntzan mulnajil ti’ yin swatx’ilal nan xol heb’ hoq q’anonoq. Yel xiwilxa maktxel lanan yochen kuyon q’anej axka heb’ chi ilchaj yuj tx’otx’ najat konob’ Estados Unidos. Nan xol heb’ jelan k’an jantaq yatutal kuyoj yib’antoq q’anub’al Mayab’ yol tx’otx’ Estados Unidos tol chi uj yakon heb’ skolwal yetoq snab’al k’al sjelanil yet watx’ ay yib’ jun mulajil ti’ yet sataqtoq. Kaw yowalil tol chi tx’oxq’ab’ejel jantaq heb’ aj mulnajwom sk’amk’ulal yib’antoq hojochwan b’ay jantaq heb’ chi sq’an nab’al yin. Lanaxa kokoli yin palta tekan toq yion sb’a xol konob’ tol hoq xumakli sk’atan yatutal ti’ej MasterWord.
Wajanil b’eyb’alej k’al kolwal yin q’anub’al Mayab’ xol junjun b’ulan konob’ yul tx’otx’ Estados Unidos.
Yul juntzan k’uhal ti’, xiwil xak’al maktxel chi ojchen kolwal yul tx’otx Estados Unidos yib’antoq tzet chi yun kolay heb’ yin q’anej tol ayok yin txolil. Mawal axka sataqtoq yajaw, ma b’ay chi illay heb’ ek’om yin b’ay yataq chi yun illay heb’ ket animail yuj k’am chi uj yuj heb’ q’anej. Jun komulanjil ti’, tol hoq yi’ sb’ejal watx’ilal b’ay maktxel sayon jun kolwal ti’, mawal axka heb’ toltoq ek’ol b’ay tx’otx’ miman konob’ Estados Unidos yet watx’ ay mitx’q’ab’ej b’ay heb’. A yatutal ti’ej MasterWord, hoq yion b’e axka yin yakon kolwal yin q’anej, kolwal yib’an yikisal animal, skuyoj k’al yokob’al heb’ skonob’al Mayab’. Yin skolwal MasterWord k’al Tayneb’al k’al K’uhanb’al Q’anub’al Mayab’, hoq jaqon b’e yin kolwal nan xol junjun b’ulan konob’ yetoq saylay tzetoq yun k’ajay ay konob’ b’ay jun tx’otx’ najat konob’ Estados Unidos. Xiwil heb’ konob’al anima k’am chi uj q’anon juntzan kolwal ay yuj yajawil Estados Unidos yetoq tol man yojtaqnen heb’ txolil syokob’al. Yib’antoq junti’, tol chi illay tol k’am chi uj yuj heb’ q’anej kax sub’oj chi yun yintaqlay el heb’ tay yataq chi yun sayon ek’sb’a heb’ yin skawxinaqil. Yujton junti’, xan chi tz’ib’elay aj mitx’q’ab’ej hoq q’anlay yuj maktzel yet watx’ txekel q’anej chi q’anlay b’ay junjun smaqb’ejal mulnajil ay yuj heb’ cham mimeq ayajaw. Kusteqb’al yili, palta ay tonwal b’ay komon chi saylay junoq q’axpojwon tol man chi uj yalon q’anub’al asanej yul kastiya chi uj yuj. Junti’ chi ektoq yuj tol k’am tx’al heb’ mulnajqom yilon toq jantaq skonob’al Mayab’ yul jun tx’otx’ miman konob’ Estados Unidos ti’.
KOCHWAN YIN TOJB’ANIL
- Tol hoq pojil sb’a jun mulnajil ti’ xol masanil junk’al(20) b’isil tuq’an q’anub’al Mayab’ chi ilchaj yul tx’otx’ kokonob’ Xe’q’aq’ kax tol chi ilchaj elteq tx’ox tx’ox tuq’an/maqb’anil q’anej.
- Tol hoq ok yin soyalil junoqxa k’exan mulnajil yin mitx’q’ab’ej xol konob’al Mayab’. Ojtaqb’il tol k’am chi uj kuyon juno unin/anima junoq ak’ tzetyetal yetoq junoqxa ak’ ti’ej yin junejelal. Kax tol a UNESCO max ilchaj aj yuj tol ay junoq 40% maqb’al konob’ masanil tol k’am skuyoq yul sti’, hochwan yin jun ti’ tol hoq k’expoj yili xol heb’ skonob’al Mayab’ yetoq tol ay k’al kuyoq k’al swatx’ilal b’ay heb’ aj Mayab’. Sayil tx’an yesal un yib’antoq "Creole Solutions"
- Saylay tzetoq yun q’anlay ch’en k’exk’ex ch’en yetoq txekloq ajkonob’ Mayab’ yul ch’en, yet ay k’al mitxq’ab’ej yin junjun tuqan maqb’al kuyoj, b’ay k’uhanb’al tumin, k’al juntzanoqxa tuqan swatx’ilal ay b’ay heb’ chi uj yuj q’anej.
- Hoq hon txekloq aj yetoq komulnajil, kaxoq hon b’inajb’i yuj junoqxa mochan konob’al anima chi yochen jatnen aj kawil sq’anej k’al sb’ayb’al yullaq ch’en k’exk’ex ch’en. Yujtol ay pax junoq 3 mil millones xa sb’isil konob’ yul jun yib’an q’inal ti’ tol k’am ch’en ch’en ti b’ay, Davos 2022, kax tol ek’b’anxa 80% tz’ib’ yul ch’en k’exk’ex ch’en ti’ tol asannej yul lajoneb’(10) ti’ej chi uj yilchaj aj hoq: Inglés, chino, español, japonés, árabe, portugués, alemán, francés, ruso k’al coreano.
- Consumers International blog